À Àƒ π À π & π ø π À ñ π ƒ π ª º ƒª ø. È ÙËÓ ÔÚı Ú ÛË ÙˆÓ ÓÙÈ ÈÔÙÈÎÒÓ

Transcript

1 À Àƒ π À π & π ø π À ñ π ƒ π ª º ƒª ø È ÙËÓ ÔÚı Ú ÛË ÙˆÓ ÓÙÈ ÈÔÙÈÎÒÓ EK OΣEIΣ Aθήνα 2008

2 Εκδίδεται από τον Εθνικό Οργανισµό Φαρµάκων. Τα κείµενα βασίστηκαν σε αντίστοιχη έκδοση των Υγειονοµικών Αρχών του Βελγίου ΕΘΝΙΚΟΣ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΦΑΡΜΑΚΩΝ Την προσπάθεια ενηµέρωσης για την ορθή χρήση των αντιβιοτικών στη χώρα µας στήριξαν οι: ΕΘΝΙΚΟΣ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΦΑΡΜΑΚΩΝ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΥΓΕΙΑΣ & ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΑΛΛΗΛΕΓΓΥΗΣ ΚΕΝΤΡΟ ΕΛΕΓΧΟΥ ΚΑΙ ΠΡΟΛΗΨΗΣ ΝΟΣΗΜΑΤΩΝ (ΚΕΛΠΝΟ) YΠΟΥΡΓΕΙΟ ΜΕΤΑΦΟΡΩΝ & ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΩΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΠΡΟΛΗΨΗΣ ΚΑΙ ΕΛΕΓΧΟΥ ΝΟΣΩΝ (ECDC) Εκδοτική παραγωγή: Ινστιτούτο Φαρµακευτικής Έρευνας & Τεχνολογίας (ΙΦΕΤ αε) 18 ο χιλ.λεωφ. Μαραθώνος, Παλλήνη τηλ fax Υπεύθυνη παραγωγής: Έλλη Γαβριήλ

3 π ƒ Ãƒ ø πµπ π ø Σε αυτό το φυλλάδιο θα βρείτε στοιχεία για ένα θέµα που αφορά την υγεία µας και την υγεία των παιδιών µας. Στην Ελλάδα έχουµε από τα υψηλότερα ποσοστά κατανάλωσης αντιβιοτικών διεθνώς! Το αποτέλεσµα αυτής της πρακτικής είναι να έχουµε ένα από τα υψηλότερα ποσοστά µικροβίων που είναι ανθεκτικά στα αντιβιοτικά. Γιατί συµβαίνει αυτό; Αντιβιοτικά και λοιµώξεις Τα αντιβιοτικά παρασκευάστηκαν πριν από 50 περίπου χρόνια µε σκοπό να καταπολεµήσουν µικροβιακές λοιµώξεις. Μέχρι την ανακάλυψή τους, πολλές µικροβιακές λοιµώξεις ήταν θανατηφόρες. Σήµερα, µια νέα απειλή εµφανίζεται: Πολλές λοιµώξεις θα µπορούσαν να ξαναγίνουν θανατηφόρες αυτή τη φορά, γιατί τα µικρόβια που τις προκαλούν έχουν γίνει ανθεκτικά στα αντιβιοτικά που χρησιµοποιούµε. Πώς γίνεται αυτό; Οι λοιµώξεις στον άνθρωπο προκαλούνται από ιούς και µικρόβια. Τα αντιβιοτικά δεν ασκούν καµία απολύτως επίδραση στους ιούς. Είναι αποτελεσµατικά µόνο στις µικροβιακές λοιµώξεις. 3

4 Αυτό τι σηµαίνει; Οτι δεν πρέπει ποτέ να λαµβάνονται αντιβιοτικά για λοιµώξεις που προκαλούνται από ιούς. Είναι εντελώς άχρηστα. Οι λοιµώξεις που οφείλονται σε ιούς (ιογενείς λοιµώξεις) είναι πολύ συχνές τόσο στους ενήλικες όσο και στα παιδιά. Γιατί; Γιατί οι περισσότερες από τις λοιµώξεις που µας συµβαίνουν (π.χ. οξείες διάρροιες, ωτίτιδες, βρογχίτιδες, ιγµορίτιδες) καθώς και ιώσεις (συµπτώµατα όπως συνάχι, πονόλαιµος, πόνος στους µύες και στα κόκκαλα, πυρετός) θεραπεύονται από µόνες τους µέσα σε σύντοµο διάστηµα (λιγότερο ή περισσότερο από 3 ηµέρες). Αν λοιπόν κάποιος έχει πάρει αντιβιοτικά το διάστηµα αυτό µπορεί να αποδώσει σε αυτά την θεραπεία του, ενώ κάτι τέτοιο δεν ισχύει: θα γινόταν καλά ανεξάρτητα από αυτά. Οµως κάπως έτσι δηµιουργήθηκε η ψευδαίσθηση και ο µύθος για τις µαγικές ιδιότητες των αντιβιοτικών. Γιατί τα αντιβιοτικά δεν θα µας βοηθήσουν να γίνουµε πιο γρήγορα καλά. Η άµυνά µας είναι επαρκής για την ίαση της πλειοψηφίας των απλών λοιµώξεων που συχνά µας ταλαιπωρούν. Για παράδειγµα, ένα αντιβιοτικό δεν «ρίχνει» τον πυρετό πιο γρήγορα. 4

5 Τότε λοιπόν, πότε είναι απαραίτητα τα αντιβιοτικά; Τα αντιβιοτικά είναι απαραίτητα και αναντικατάστατα στις σοβαρές µικροβιακές λοιµώξεις, αυτές που µπορεί να αποβούν επικίνδυνες για την υγεία ακόµα και για τη ζωή του ασθενούς. Γιατί; Γιατί όταν πρόκειται για σοβαρές µικροβιακές λοιµώξεις, τα αντιβιοτικά εµποδίζουν τον πολλαπλασιασµό των µικροβίων, επιτρέποντας έτσι στον οργανισµό µας να έχει χρόνο να οργανώσει την φυσική του άµυνα (δηλαδή να παράγει αντισώµατα και κύτταρα άµυνας ικανά να καταστρέψουν όλα τα µικρόβια). Στην ουσία δηλαδή, τα αντιβιοτικά δίνουν τον απαραίτητο χρόνο στην άµυνά µας για να µπορέσει να καταπολεµήσει την λοίµωξη. ΜΟΝΟ Ο ΓΙΑΤΡΟΣ και κανένας άλλος είναι σε θέση να κρίνει πότε χρειαζόµαστε αντιβιοτικό για να γίνουµε καλά. ΜΟΝΟ Ο ΓΙΑΤΡΟΣ µπορεί να καθορίσει το είδος, τη δοσολογία, τον τρόπο λήψης και την διάρκεια που θα λαµβάνουµε το αντιβιοτικό. Τα αντιβιοτικά πρέπει να χορηγούνται ΜΟΝΟ ΜΕ ΙΑΤΡΙΚΗ ΣΥΝΤΑΓΗ. Εχει σηµασία να µην ξεχνάµε ποτέ καµία από τις δόσεις που 5

6 συστήνει ο γιατρός µας. Εχει µεγάλη σηµασία να τηρούµε αυστηρά χωρίς αυθαίρετες ερµηνείες και παρεκκλίσεις το συνολικό χρόνο θεραπείας που καθορίζει ο γιατρός µας. Τα παιδιά µας χρειάζονται περισσότερο τα αντιβιοτικά από ότι εµείς; Η απάντηση είναι ΟΧΙ. Τα παιδιά δεν χρειάζονται περισσότερο και συχνότερα τα αντιβιοτικά. Στην συντριπτική τους πλειοψηφία οι λοιµώξεις στα παιδιά οφείλονται σε ιούς. Και τα αντιβιοτικά δεν έχουν καµία δραστικότητα στους ιούς. Ούτε θα βοηθήσουν το παιδί να απαλλαγεί νωρίτερα από τα συµπτώµατα της ίωσής του όπως λανθασµένα πιστεύεται. Ο παιδίατρος και κανείς άλλος είναι ο µόνος αρ- µόδιος να αποφασίσει αν θα χορηγηθεί αντιβιοτικό στο παιδί που πάσχει από λοίµωξη. εν βοηθάµε τα παιδιά µας επιµένοντας στο γιατρό να χορηγήσει αντιβιοτικό. Αντίθετα, ενώ δεν τα βοηθάµε έτσι να γίνουν γρήγορα καλά, τα «φορτώνουµε» µε τις τυχόν ανεπιθύµητες ενέργειες των αντιβιοτικών. 6

7 Υπερκατανάλωση αντιβιοτικών και µικροβιακή αντοχή Η µεγάλη κατανάλωση αντιβιοτικών στα παιδιά και στους ενήλικες έχει ως αποτέλεσµα την επικράτηση µικροβίων ανθεκτικών στα αντιβιοτικά που αντικαθιστούν τα ευαίσθητα µικρόβια που υπάρχουν στις φυσιολογικές µας χλωρίδες, δηλαδή στο στόµα, τον εντερικό σωλήνα, τον κόλπο, την ουρήθρα, το δέρµα. Η δηµιουργία µικροβίων που είναι ανθεκτικά στα αντιβιοτικά δεν αφορά µόνο τα άτοµα που παίρνουν αντιβιοτικά αλλά και το περιβάλλον τους. Με λίγα λόγια, το φαινόµενο της αντοχής διασπείρεται από τον ασθενή που έλαβε αντιβιοτικά και απέκτησε ανθεκτικά µικρόβια στους συγγενείς του και στον κοινωνικό του περίγυρο. Η µετάδοση ανθεκτικών µικροβίων γίνεται µε την καθηµερινή επαφή, µε τα σταγονίδια, ακόµα και από τα άψυχα αντικείµενα που άγγισε ο ασθενής! Με αυτό τον τρόπο, άτοµα που δεν έχουν πάρει αντιβιοτικά µπορεί να αποικιστούν µε ανθεκτικά µικρόβια που µεταφέρθηκαν από άτοµα που λαµβάνουν αντιβιοτικά. Με ποιο τρόπο τα µικρόβια γίνονται ανθεκτικά στα αντιβιοτικά; Στο φυσικό περιβάλλον ορισµένα µικρόβια έχουν έτσι διαµορφωθεί ώστε να µπορούν να επιζούν παρουσία των αντιβιοτικών. Λέµε τότε ότι τα µικρόβια έχουν αποκτήσει φυσική αντοχή στα αντιβιοτικά. 7

8 Η αντοχή σε ένα αντιβιοτικό είναι ένας µηχανισµός που το µικρόβιο βάζει σε εφαρµογή για να µπορέσει να εξουδετερώσει τη δράση ενός αντιβιοτικού που βρίσκεται στο ίδιο περιβάλλον µε αυτό. Ο µηχανισµός αντοχής µπορεί να µεταφέρεται αδιάκοπα από το ένα µικρόβιο στο άλλο, τόσο στα παθογόνα µικρόβια όσο και στα συµβιωτικά µικρόβια. Συµβιωτικά λέµε τα µικρόβια που ζουν φυσιολογικά µαζί µας και αποικίζουν το δέρµα και τους βλεννογόνους µας, αποτελούν δε τη λεγό- µενη «φυσιολογική χλωρίδα». εκάκις τρισεκατοµµύρια µικρόβια υπάρχουν στο δέρµα, στη µύτη, στο στόµα, στο έντερο, στον κόλπο, στην ουρήθρα, τα οποία ζουν αρµονικά µαζί µας χωρίς να µας δηµιουργούν προβλήµατα. Παθογόνα λέµε κάποια άλλα µικρόβια που υπάρχουν στο φυσικό περιβάλλον, τα οποία µπορούν όταν έρθουν σε επαφή µαζί µας και κάτω από ορισµένες προϋποθέσεις (όπως το να εισβάλλουν σε µεγάλο αριθµό ή όταν η άµυνα του οργανισµού µας είναι εξασθενηµένη), να µας προκαλέσουν λοιµώξεις ποικίλης βαρύτητας. Το πρόβληµα µε τα αντιβιοτικά είναι ότι δεν κάνουν διάκριση ανάµεσα στα παθογόνα µικρόβια -που είναι βλαβερά- και στα συµβιωτικά µικρόβια, που ζούν αρµονικά µαζί µας, γιατί είναι δραστικά και στα µεν και στα δε: τα σκοτώνουν όλα! Κατ αυτόν τον τρό- 8

9 πο τις θέσεις των συµβιωτικών µικροβίων καταλαµβάνουν άλλα παθογόνα µικρόβια πολλά από τα οποία είναι ανθεκτικά στο αντιβιοτικό που χορηγείται. Επιπλέον, αρκετά από τα συµβιωτικά µικρόβια κατορθώνουν να επιζούν µε το να γίνουν ανθεκτικά στο αντιβιοτικό που παίρνου- µε. Αποτέλεσµα; Και τα παιδιά και οι ενήλικες αποικίζονται µε αυτό τον τρόπο µε ανθεκτικά µικρόβια τα οποία µε την καθηµερινή δραστηριότητα (χειραψία, ασπασµός, εργασία µε χέρια κ.ο.κ) διασπείρονται σε άλλους ανθρώπους, οι οποίοι µε τη σειρά τους αποκτούν ανθεκτικά µικρόβια στη φυσιολογική τους χλωρίδα κι ας µην έχουν πάρει οι ίδιοι αντιβιοτικά! ηλαδή, το φαινόµενο της αντοχής στα αντιβιοτικά είναι µια αλυσιδωτή αντίδραση που αφορά στην πραγµατικότητα πολύ περισσότερους ανθρώπους από ότι φαίνεται. Γιατί τα ανθεκτικά µικρόβια γίνονται και πιο πολλά; Αναφέραµε παραπάνω ότι: τα ανθρώπινα όντα ανταλλάσουν καθηµερινά τα µικρόβια που κουβαλάνε. Αρα, όσο πιο συχνά και όσο περισσότερα άτοµα λαµβάνουν τακτικά αντιβιοτικά, τόσο µεγαλύτερη είναι και η διασπορά ανθεκτικών µικροβίων. Τα µικρόβια είναι αρκετά έξυπνα ώστε να φτιάχνουν µηχανισµούς άµυνας στα αντιβιοτικά που τους δίνουµε για να τα σκοτώσουµε. 9

10 Η χρήση αντιβιοτικών στη ζωοτροφία έχει κάποιο µερίδιο ευθύνης στην ανάπτυξη αντοχής στα αντιβιοτικά στους ανθρώπους. Ωστόσο, στην Ευρωπαϊκή Ενωση έχει απαγορευθεί. Κατά συνέπεια, η άσκοπη χρήση αντιβιοτικών στον άνθρωπο είναι εκείνη που ευνοεί την εξάπλωση των ανθεκτικών µικροβίων. Τι µπορούµε να κάνουµε; Αν σταµατήσουµε την άσκοπη κατανάλωση αντιβιοτικών, τότε προοδευτικά τα µικρόβιά µας (συµβιωτικά και παθογόνα) θα ξαναγίνουν ευαίσθητα στα αντιβιοτικά. Είναι απλό: τα µικρόβια όταν σταµατούν να «απειλούνται» από τα αντιβιοτικά, προοδευτικά παύουν να χρησιµοποιούν τους µηχανισµούς αντοχής που διαθέτουν για να αµύνονται σε αυτά. Αφού δεν θα υπάρχουν στο περιβάλλον του µικροβίου αντιβιοτικά, οι µηχανισµοί αντοχής είναι άχρηστοι. Το µικρόβιο τους αποβάλλει και σταδιακά ξαναγίνεται ευαίσθητο στα αντιβιοτικά. Τόσο απλά! Είναι προτιµότερο λοιπόν, όταν αντιµετωπίζου- µε σοβαρές µικροβιακές λοιµώξεις (όπως π.χ. πνευµονία και ουρολοιµώξεις), αυτές να οφείλονται σε ευαίσθητα µικρόβια τα οποία τα αντιβιοτικά µπορούν να σκοτώσουν. Γι αυτό: Τα αντιβιοτικά είναι πολύτι- µα. Πρέπει να τα διαφυλάξουµε 10

11 Πώς; Η λύση του προβλήµατος δεν βρίσκεται στην ανακάλυψη νέων αντιβιοτικών αφού και αυτά αν χρησιµοποιηθούν καταχρηστικά, πολύ γρήγορα θα χάσουν την αποτελεσµατικότητά τους. Ο σωστός τρόπος χρησιµοποίησης των αντιβιοτικών: Λιγότερο συχνά Σήµερα καταναλώνουµε πολύ συχνά αντιβιοτικά κυρίως σε περιπτώσεις που ούτε χρήσιµα, ούτε απαραίτητα είναι για την γιατρειά µας. Αυτή η υπερκατανάλωση των αντιβιοτικών οδηγεί σε µια προοδευτική επιλογή των ανθεκτικών µικροβίων στις φυσιολογικές µας χλωρίδες. Αυτό το φαινόµενο ονοµάζεται «πίεση επιλογής». Αν δεν αναλάβουµε σήµερα δράση ενάντια σε αυτή την υπερκατανάλωση, τότε στο µέλλον όλο και πιο συχνά θα εµφανίζονται λοιµώξεις από ανθεκτικά µικρόβια, για τις οποίες τα αντιβιοτικά δε θα µπορούν να µας βοηθήσουν ή ακόµα και να µας σώσουν. Πιο σωστά Στις περιπτώσεις εκείνες που τα αντιβιοτικά είναι το µόνο µέσο θεραπείας µιας σοβαρής λοίµωξης, θα πρέπει να εφαρµόζουµε τα παρακάτω: Να λαµβάνεται η δοσολογία του αντιβιοτικού που συνιστάται από το γιατρό µας. Να µη λησµονείται καµία δόση. 11

12 Να ακολουθείται πιστά το χρονοδιάγραµµα της θεραπείας όπως αυτό ορίζεται από το γιατρό. ηλαδή: Ακόµα και αν η βελτίωση που ακολουθεί την έναρξη χορήγησης του αντιβιοτικού είναι θεα- µατική, δε θα πρέπει να το διακόπτουµε από µόνοι µας, αλλά να συνεχίσουµε τη θεραπεία για όσο χρόνο έχει προκαθορίσει ο γιατρός µας. Οταν η θεραπεία τελειώσει, να µη κρατάµε αντιβιοτικά «που περίσσεψαν» στο σπίτι. Ετσι αποφεύγουµε την αυθαίρετη λήψη αντιβιοτικού κάποια άλλη φορά. Αντίθετα, αν τρεις ηµέρες µετά την έναρξη των αντιβιοτικών δεν παρουσιάζεται καµία βελτίωση, τότε θα πρέπει να επισκεφθούµε ξανά τον γιατρό µας. Τι πρέπει να γνωρίζουµε: 1. Κοινό κρυολόγηµα (συνάχι, κόπωση, πόνος στα κόκκαλα, και στους µύες, πυρετός): ΟΧΙ στα αντιβιοτικά: τα κρυολογήµατα µπορεί καµία φορά να διαρκέσουν περισσότερο από δύο εβδοµάδες. Τα αντιβιοτικά είναι τελείως άχρηστα ακόµα και αν η ρινική καταρροή είναι κολλώδης ή κιτρινωπή ή άλλου χρώµατος: το κοινό κρυολόγηµα οφείλεται αποκλειστικά σε ιούς στους οποίους όπως είπαµε ήδη ΕΝ δρουν τα αντιβιοτικά Ωτίτιδα Σε πολύ µικρά παιδιά µπορεί ο παιδίατρος να αποφασίσει να δώσει αντιβιοτικό. Στην πλειοψηφία των περιπτώσεων κάτι τέτοιο δεν χρειάζεται.

13 3. Φαρυγγίτιδα, αµυγδαλίτιδα ΟΧΙ αντιβιοτικά στην πλειοψηφία των περιπτώσεων. Η κυνάγχη και η φαρυγγίτιδα είναι στις περισσότερες περιπτώσεις, ιογενείς. Μόνο σε περίπτωση µικροβιακής φαρυγγίτιδας-αµυγδαλίτιδας χρειάζεται αντιβιοτικό. Υπάρχει µια ταχεία διαγνωστική µέθοδος (strep test) η οποία ανιχνεύει την ύπαρξη παθογόνου µικροβίου: γίνεται στο παιδιατρικό ιατρείο και διαρκεί 5 λεπτά. Ζητήστε την! Μόνο ο γιατρός θα κρίνει αν χρειάζεστε αντιβιοτικό. 4. Βρογχίτιδες ΟΧΙ αντιβιοτικά. Στην πλειοψηφία τους οι λοι- µώξεις στα παιδιά και στους ενήλικες είναι ιογενείς, άρα τα αντιβιοτικά είναι άχρηστα. Στους ενήλικες, σε παροξυσµούς χρόνιας βρογχίτιδας µπορεί σε κάποιες περιπτώσεις να χρειασθεί αντιβιοτικό αν το κρίνει ο γιατρός σας. Στις περισσότερες περιπτώσεις το αντιβιοτικό είναι άχρηστο. 4. ιάρροιες ΟΧΙ αντιβιοτικά. Στην συντριπτική πλειοψηφία τους οι διάρροιες είναι ιογενείς άρα τα αντιβιοτικά είναι άχρηστα. Ακόµα και οι διάρροιες µικροβιακής αιτιολογίας συχνότατα αυτοθεραπεύονται και έτσι δεν είναι αναγκαίο το αντιβιοτικό. 13

14 Σε κάθε περίπτωση ο γιατρός είναι ο µόνος αρµόδιος για να αποφασίσει τη χορήγηση αντιβιοτικού. Ακόµα όµως και ο γιατρός θα πρέπει πάντα να λαµβάνει υπόψη του το µεγάλο πρόβληµα της µικροβιακής αντοχής όταν σκέφτεται να χορηγήσει αντιβιοτικά. Η Ελλάδα, δυστυχώς, είναι από τις «πρωταθλήτριες» χώρες στην Ευρώπη σε ότι αφορά στην υπερκατανάλωση και στην µικροβιακή αντοχή στα αντιβιοτικά. Θυµηθείτε: Τα αντιβιοτικά όπως όλα τα φάρµακα έχουν καµία φορά και παρενέργειες: Γιατί να «φορτωθούµε» τις παρενέργειες ενός φαρµάκου αν αυτό δεν είναι απαραίτητο για να γίνουµε καλά; Θυµηθείτε: 1. Καταναλώνουµε πολύ συχνά άσκοπα τα αντιβιοτικά. Ετσι αυτά χάνουν την δραστικότητά τους. 2. Οι λοιµώξεις που σήµερα θεραπεύονται χάρη στα αντιβιοτκά, θα µπορούσαν να γίνουν θανατηφόρες µε την άσκοπη χρήση τους. 3. Στην πλειονότητά τους οι ήπιες λοιµώξεις, όπως οι ιώσεις, αυτοθεραπεύονται. 4. Τα αντιβιοτικά δρούν στα µικρόβια, αλλά όχι στους ιούς. 5. Η λύση δεν βρίσκεται στην υποθετική ανακάλυψη νέων αντιβιοτικών. 6. Ας χρησιµοποιούµε τα αντιβιοτικά πιο σωστά και λιγότερο συχνά. 7. Μόνο ένας γιατρός µπορεί να κρίνει τη σοβαρότητα µιας λοίµωξης και την αναγκαιότητα χορήγησης αντιβιοτικών. Μη χρησιµοποιείτε ποτέ αντιβιοτικά αν δεν το έχει συστήσει ο γιατρός σας. 14

15 Θυµηθείτε: Η παγκόσµια επιστηµονική κοινότητα έχει επισηµάνει εδώ και καιρό «Το τέλος των αντιβιοτικών», δηλαδή την έλλειψη παραγωγής νέων αντιβιοτικών. Η πραγµατικότητα αυτή σε συνδυασµό µε το πρόβληµα της αντοχής θα καταστήσει αναποτελεσµατικά τα φάρµακα εκείνα που έσωσαν εκατοµµύρια ανθρώπους τον περασµένο αιώνα και εξακολουθούν να σώζουν µέχρι σήµερα. Είναι ευθύνη όλων µας, των υπηρεσιών υγείας, των ιατρών, των φαρµακοποιών, των φαρµακευτικών εταιριών, αλλά και των ασθενών να διαφυλάξουµε την πολύτιµη ανακάλυψη του 20ου αιώνα: τα αντιβιοτικά. Πώς; Μα χρησιµοποιώντας τα λιγότερο συχνά και πιο σωστά! ΑΣ ΙΑΦΥΛΑΞΟΥΜΕ ΤΑ ΑΝΤΙΒΙΟΤΙΚΑ. ΜΠΟΡΟΥΝ ΝΑ ΜΑΣ ΣΩΣΟΥΝ ΤΗΝ ΖΩΗ. 15

16 ñ ÀappleÂÚÎ Ù Ó ÏˆÛË ÓÙÈ ÈÔÙÈÎÒÓ Î È ÌÈÎÚÔ È Î ÓÙÔ ñ fiùâ Â Ó È apple Ú ÙËÙ Ù ÓÙÈ ÈÔÙÈÎ ; ñ Ò appleú appleâè Ó ÚËÛÈÌÔappleÔÈÔ Ì ٠ÓÙÈ ÈÔÙÈÎ ; Αντίγραφα διατίθενται από τον Εθνικό Οργανισµό Φαρµάκων Μεσογείων 284, Χολαργός τηλ.: fax: relation@eof.gr